تراويح جمع ترويحه به معنى يكبار استراحت كردن است، مانند تسليمه كه به معنى يكبار سلام دادن است. نماز جماعت شبهاى رمضان به خاطر اين تراويح ناميده شده كه در آغاز كه براى خواندن آن نماز جمع شدند، در بين هر دو سلام (بعد از چهار ركعت) كمى استراحت مى‏كردند و اين شيوه همچنان ادامه دارد. (فتح الباري4/294). خداوند متعال در وصف بندگان مؤمنش مى‏فرمايد:. «پهلوهايشان از بسترها در دل شب دور مى‏شود (و بپا مى‏خيزند و رو به درگاه خدا مى آورند) و پروردگار خود را با بيم و اميد مى‏خوانند، و از آنچه به آنان روزى داده‏ايم انفاق مى‏كنند».[السجده: ١٦]. پيامبرصلی الله علیه وسلم فرمود: «من قام رمضان ايماناً واحتساباً غفرله ماتقدم من ذنبه». (متفق عليه، البخاري 37. مسلم 759). «كسى كه شبهاى رمضان از روى ايمان و يقين و طلب اجر از خدا قيام كند، تمام گناهان گذشته‏اش بخشيده مى‏شوند». «ايماناً». يعنى اعتقاد و يقين داشتن به پاداش موعود خداوند. «احتساباً». يعنى فقط خواستار اجر و پاداش از خداوند بودن. (فتح الباري 4/296). همچنين فرمود: «صلاة اللّيل مثنى مثنى، فإذا خشى أحدكم الصبح صلّى ركعة واحدة توتر له ما قد صلّى». (متفق عليه، البخاري 990. مسلم 749). «نماز شب دو ركعت دو ركعت خوانده مى‏شود. هرگاه يكى از شما از طلوع فجر صادق بيم داشت و شك كرد، يك ركعت بخواند تا به وسيله آن آنچه خوانده وتر بشوند». روش رسول الله صلی الله علیه وسلم اين بود كه يارانش را به شب زنده‏دارى در رمضان و غير رمضان تشويق مى‏كرد. رسول الله فرمود: «أفضل الصلاة بعد الفريضة صلاة الليل». (الترمذي 438 ترمذى گويد: حديث ابوهريره، حديث حسن صحيح است). «بهترين و ارزشمندترين نماز، بعد از نماز فرض، نماز شب است». «رسول الله در ماه رمضان و غير رمضان بيشتر از يازده ركعت نماز شب نمى‏خواند. چهار ركعت مى‏خواند و سلام مى‏داد،. از خوبى و طولانى بودن آن مپرس. سپس چهار ركعت مى‏خواند و سلام مى‏داد و از خوبى و طولانى بودن آن مپرس. سپس سه ركعت مى‏خواند». عایشه رضی الله عنها گويد: «گفتم: اى رسول خدا، آيا پيش از خواندن نماز وتر مى‏خوابى؟ جواب داد: اى عايشه، چشمانم مى‏خوابند اما قلبم نمى‏خوابد». (متفق عليه، البخاري 1147. مسلم 738). ويژگى نماز شب رسول الله اين بود كه قرائت قرآن را تا جايى طول مى‏داد كه قيام كننده توانايى آن را داشت و در خودش نشاط و مداومت بر قيام ليل مى‏يافت. بهترين كار و عبادت در نزد او عبادتى بود كه انجام‏دهنده آن بر آن مداومت داشته باشد. سنت مطهر نيز بر آن صحه گذاشته است. (البخاري 43، 1135. مسلم 255، 782، 785). مسايل مربوط به قيام الليل و تراويح. اول: چگونه پهلوها از رختخواب‏ها فاصله مى‏گيرند و دور مى‏شوند؟ منظور اين است كه فرد با اين كار قيام الليل انجام مى‏دهد و خوابش را به‏خاطر خدا ترك مى‏كند و به‏خاطر انجام ‏عبادت، خوابيدن ‏بر روى رختخواب نرم را در شب رها مى‏كند، يا اينكه آن نماز خواندن بين مغرب و عشا است، يا منتظر ماندن براى رسيدن وقت نماز عشا است، يا اينكه نمازگزار حريص است كه نماز عشا و همچنين نماز صبح را با جماعت بخواند. (تفسير ابن كثير ص 1345). دوم: چگونه دعاى نمازگزار در شب از ترس و اميد است؟ ارتباط دعا با انفاق مال چيست كه خداوند انفاق را به دنبال دعا بيان كرده است؟! مفهوم آن ترس از عذاب خداوند متعال و اميد به بزرگى نعمت خداوند است، (ومما رزقناهم ينفقون) پس بندگان خالص خدا بين انجام كارهايى كه موجب نزديكى به خدا مى‏شوند جمع مى‏كنند و آنها را با هم انجام مى‏دهند. همچون پرداخت زكات و كارهايى كه با ميل و خواسته خودشان براى به دست آوردن اجر و پاداش فراوان انجام مى‏دهند. همچون قيام‏الليل و دعا كردن در آن، در حالى كه در انجام اين كار سرمشق آنان، سرور و مايه افتخار آنان در دنيا و آخرت، پيامبر خدا است. عبداللَّه بن رواحه رضی الله عنه سروده است: «در ميان ما پيامبر خداست كه هنگام دميدن بامداد كتاب او را تلاوت مى‏كند، هدايت و راهنمايى را بعد از كورى به ما نشان داد. پس دلهايمان يقين پيدا كردند كه آنچه او مى‏گويد حقيقت دارد و به وقوع خواهد پيوست. شب را در حالى سپرى مى‏كند كه پهلوى او از رختخوابش فاصله مى‏گيرد، آن هنگام كه خواب مشركان بر رختخوابهايشان بر آنان سنگين شده است». سوم: چرا خداوند پاداشى را كه براى شب زنده‏داران در نظر گرفته پنهان كرده است؟ و معناى «قرة أعين» چيست؟ خداوند براى شب زنده‏داران پاداش فراوانى در بهشت جاويدان و لذتهايى كه هيچ كس از چنان لذتى آگاهى نيافته است، مهيا و پنهان كرده، چون آنان عبادت و اعمالشان را پنهانى انجام مى‏دهند، خداوند هم پاداشى را كه به آنان وعده داده پنهان كرده و صراحتاً بيان نكرده است، تا پاداشى موافق با كردار آنان باشد، چون پاداش از جنس عمل است. به همين خاطر خداوند نعمت و پاداشى براى آنان در نظر گرفته و آن را پوشيده نگه داشته كه هيچ چشمى آن را نديده و بزرگى و فراوانى آن بر دل هيچ‏كس خطور نكرده است. رسول الله فرمود: خداوند مى‏فرمايد: «أعددت لعبادي الصالحين ما لا عين رَأَتْ، ولا أُذن سمعَتْ ولا خطر على قلب بشر». «براى بندگان صالح‏ام پاداشى آماده كرده‏ام كه هيچ چشمى آن را نديده و هيچ گوشى وصف آن را نشنيده و (بزرگى و فراوانى آن) بر دل هيچ انسانى خطور نكرده است». چهارم: آيا مفهوم فرمايش رسول الله كه در وصف قيام الليل فرمود: «مثنى مثنى» اين است كه لازم است بعد از خواندن دو ركعت، سلام داده شود؟ پاسخ: راوى حديث – ابن عمر – آن را چنين شرح داده كه رسول الله بعد از خواندن دو ركعت سلام مى‏داد. (مسلم 749). بنابراين راوى حديث از مفهوم آن آگاه‏تر است و آنچه را هم كه شرح داده، مفهومى است كه به ذهن خطور مى‏كند، چون در مورد چهار ركعت گفته نمى‏شود كه «مثنى» است. با اين حديث استدلال مى‏شود كه نماز قيام الليل دو ركعت دو ركعت خوانده شود و بعد از دو ركعت با سلام دادن ميان نماز فاصله ايجاد شود. قول مختار در چگونگى نماز قيام الليل دو ركعت دو ركعت خواندن آن است، همچنان كه ظاهر حديث بر آن دلالت مى‏كند و بعد از دو ركعت سلام دهد. چون رسول الله به سؤال كننده درباره چگونگى برگزار كردن نماز شب اين‏گونه پاسخ داد كه در هر دو ركعت سلام داده شود. همچنين احاديثى كه درباره سلام دادن بين هر دو ركعت موجود هستند، از راه‏هاى گوناگون روايت شده و ثابت‏تراند. اما روايت شده كه رسول الله هم بعد از خواندن چهار ركعت و هم بعد از خواندن دو ركعت، سلام داده است. بنابراين در دو ركعت سلام دادن ارشادى است براى آسان گرفتن بر امت و تخفيفى براى نمازگزاران است. چون بين هر دو ركعت سلام دادن، سبب مى‏شود كه نمازگزار كمى استراحت كند و كارهاى مهمى كه نيازمند آنهاست، انجام دهد. (فتح الباري 2/556). پنجم: از آنجا كه نماز تراويح از جنس قيام الليل است، آن هم دو ركعت دو ركعت خوانده مى‏شود. اما نماز تراويح به چه شيوه‏اى برگزار بشود بهتر است، انفرادى يا با جماعت؟ رسول الله در نيمه يكى از شبها از منزل خارج شد و به مسجد آمد و نماز خواند، مردانى هم كه در مسجد بودند، پشت سر پيامبر به صف ايستادند و نماز خواندند. روز بعد كسانى كه در مسجد بودند درباره نماز شب پيامبر به ديگران خبر دادند. شب بعد مردمان بيشترى جمع شدند و پشت سر پيامبر نماز خواندند. روز بعد خبر نماز شب پيامبر به گوش افراد زيادى رسيد و مردمان بيشترى براى نماز شب جمع شدند. در شب چهارم بر اثر ازدحام جمعيت، مسجد پر از جمعيت شد و جايى براى سوزن انداختن نبود. رسول الله صلی الله علیه وسلم از منزلش خارج نشد تا نماز صبح و تنها براى نماز صبح به مسجد آمد. وقتى كه نماز صبح را خواند رو به مردم كرد و شهادتين گفت، سپس فرمود: «ديشب آمدن شما به مسجد بر من پوشيده نبود و از آمدن شما خبر داشتم، اما من ترسيدم كه اگر براى خواندن نماز شب بيرون بيايم، نماز شب بر شما فرض گردد و بعد شما از خواندن آن ناتوان شويد». (متفق عليه، البخاري 924. مسلم 761). ابن شهاب گويد: پيامبر خدا صلی الله علیه وسلم هنگامى كه وفات كرد، مردم نماز شب را به طور انفرادى و پراكنده مى‏خواندند. سپس در زمان خلافت ابوبكر رضی الله عنه و آغاز خلافت عمررضی الله عنه بر آن شيوه عمل مى‏كردند. (البخارى، 2009. مسلم759). تا اينكه يكى از شبهاى رمضان عمر رضی الله عنه به مسجد آمد. ديد كه مردم پراكنده و متفرقند. بعضى انفرادى نماز مى‏خوانند، بعضى به ديگرى اقتدا كرده‏اند. عمر گفت: نظر من اين است كه اگر همه اينها جمع بشوند و پشت سر يك امام نماز بخوانند، بهتر است. سپس در اين كارش تصميم جدى گرفت و همه را جمع كرد تا پشت سر ابى بن كعب رضی الله عنه نماز شب را به شكل جماعت برگزار كنند. شبى ديگر كه به مسجد آمد و ديد مردم پشت سر يك امام نماز مى‏خوانند و همه هماهنگ هستند، گفت: چه بدعت خوبى است اين كار، و گفت: اما كسانى كه اول شب مى‏خوابند و نيمه‏هاى آخر شب بيدار مى‏شوند و نماز شب را مى‏خوانند بهتر است، چون مردم در آن زمان اول شب قيام الليل انجام مى‏دادند. (البخاري 2010). «أوزاع». يعنى جماعت‏هاى پراكنده، آوردن متفرقون در روايت تأكيد لفظى است. (فتح الباري 4/297). از نص‏هايى كه بيان شد مى‏توان امور زير را استنباط كرد: درباره استنباط از دلايل اينجا با كمى تصرف نقل شده است. رسول الله نماز كسانى را كه سه شب پشت سر او نماز شب را به شكل جماعت برگزار كردند، تأييد كرده است. رسول الله بعد از سه شب برگزارى نماز تراويح (شب) را به شكل جماعت ترك كرد، و دوست نداشت آنان همراه رسول الله نماز تراويح را به شكل جماعت برگزار كنند، از ترس اين كه مبادا خداوند نماز تراويح را به شكل جماعت بر آنان فرض گرداند كه در آن صورت برگزارى آن در قالب جماعت در مسجد شرط درست بودن آن مى‏شد و در نتيجه بعضى از افراد نمى‏توانستند آن را انجام دهند و پاداش قيام شبهاى رمضان را از دست مى‏دادند. اما وقتى كه پيامبرخدا وفات كرد، ترسى براى فرض شدن آن نبود. بنابراين عمر رضی الله عنه با در نظر گرفتن برخى از مصالح، ترجيح داد مسلمانان پشت سر يك امام نماز تراويح را به شكل جماعت برگزار كنند. چنين امرى بسيار بهتر و زيباتر از پراكنده خواندن آن بود. عمررضی الله عنه با در نظر گرفتن موارد زير، جماعت در قيام الليل را تعيين كرد: - تمسك و چنگ زدن به روش و سيرت رسول الله در برگزارى نماز قيام الليل همراه مردم در قالب جماعت. - عمر فهميد كه رسول الله به خاطر ترس از فرض شدن قيام الليل به ‏شكل جماعت، خواندن آن را همراه با مردم ترك كرد. چون اگر در قالب جماعت بر آنان فرض مى‏شد آنان از برگزارى آن ناتوان مى‏شدند. پس به خاطر مهرورزى پيامبر نسبت به مسلمانان و ارفاق حال آنان، قيام را در قالب جماعت ترك كرد، نه به خاطر عدم فضيلت آن. - عمر رضی الله عنه بسيار حريص بود كه از نفوذ اختلاف و تفرقه‏گرى به دلهاى مسلمانان جلوگيرى كند، چون در اختلاف و تفرقه، وحدت كلمه از بين مى‏رود، اما جمع شدن مردم پشت سر يك امام – به خصوص وقتى كه امام قارى‏ترين آنان و داراى آوازى زيبا و دلنشين باشد كه بر خشوع بيفزايد – براى بيشتر نمازگزاران بهتر و نشاط آورتر است. خواننده گرامى، از آنچه بيان شد روشن مى‏شود كه برگزارى نماز قيام در ماه رمضان در قالب جماعت بهتر است، همان گونه كه عمررضی الله عنه آن را انجام داد و اصحاب رسول الله هم آن را تأييد كردند و مسلمانان هم آن را پيوسته ادامه داده و مى‏دهند. عمر رضی الله عنه به مردم اعلام كرد كه خواندن نماز شب در آخر شب بهتر است، و گفت: كسانى كه در اول شب مى‏خوابند و نيمه آخر شب براى برگزارى نماز بيدار مى‏شوند، بهتر است – گرچه نماز در اول شب همراه با جماعت هم باشد – اين گفتار عمر، تشويقى بود براى نمازگزاران كه اگر نماز را در آخر شب بخوانند بهتر خواهد بود، اين نظر استناد به فرموده پيامبر خدا است كه فرمود: «ينزل ربّنا تبارك وتعالى كلّ ليلة إلى السّماء الدنيا، حين يبقى ثلث الليل الآخر، يقول: من يدعوني فأستجيب له، من يسألني فأعطيه، من يستغفرني فاغفر له». (متفق عليه، البخاري 1145. مسلم 758). «پروردگار متعال، در يك سوم مانده از آخر هر شب، به سوى آسمان دنيا پايين مى‏آيد و مى‏فرمايد: چه كسى مرا مى‏خواند تا اجابتش كنم: چه كسى از من چيزى مى‏خواهد تا خواسته‏اش را برآورم؛ چه كسى از من طلب مغفرت مى‏كند تا او را ببخشم».